راهنمای جامع سرنگ؛ از انواع تا نحوه استفاده سرنگ ها

سرنگ یکی از پرکاربردترین ابزارهای پزشکی در جهان است که نقش حیاتی در تزریق دارو، نمونه گیری خون و انتقال مایعات ایفا می‌کند. شاید در نگاه اول، سرنگ وسیله ای ساده به نظر برسد اما در واقع پشت این ابزار کوچک، تاریخچه ای طولانی، طراحی های متنوع و استانداردهای دقیق بهداشتی قرار دارد.

از سرنگ های شیشه ای قدیمی تا مدل های مدرن یکبار مصرف، تحول بزرگی در تولید و استفاده از این وسیله رخ داده است. امروزه انواع مختلف سرنگ‌ با ظرفیت ها، کاربردها و اتصالات گوناگون در دسترس هستند و انتخاب درست آن ها می تواند تأثیر مستقیمی بر ایمنی و کارایی فرآیند درمان داشته باشد.

در این مقاله قصد داریم به شکلی جامع و تخصصی، همه چیز درباره سرنگ را بررسی کنیم؛ از تعریف و تاریخچه گرفته تا معرفی انواع سرنگ، اجزای تشکیل دهنده، روش های استفاده صحیح، نکات ایمنی و حتی فناوری های نوینی که آینده این ابزار حیاتی را شکل می دهند.

سرنگ چیست و چگونه عمل می کند؟

سرنگ یک وسیله پزشکی و بهداشتی است که برای تزریق دارو به بدن، خارج کردن مایعات یا نمونه گیری خون به کار می رود. این ابزار از یک استوانه (سیلندر)، یک پیستون متحرک و معمولاً یک سوزن تشکیل شده است. با حرکت پیستون به سمت جلو یا عقب، مایع داخل سیلندر به بیرون رانده می‌شود یا وارد آن می گردد.

به زبان ساده، سرنگ همان ابزاری است که امکان انتقال دقیق و کنترل شده مایعات را فراهم می کند. همین ویژگی باعث شده که نه تنها در پزشکی و پرستاری، بلکه در دندانپزشکی، دامپزشکی، آزمایشگاه ها و حتی صنایع مختلف نیز مورد استفاده قرار گیرد.

امروزه بیشتر سرنگ ها یکبار مصرف و از جنس پلاستیک استریل تولید می شوند تا خطر انتقال بیماری و آلودگی به حداقل برسد. البته در گذشته، سرنگ ها شیشه ای و چندبار مصرف بودند که پس از هر بار استفاده باید استریل می شدند.

اجزای سرنگ و مواد سازنده

هر سرنگ از چند بخش اصلی تشکیل شده است که طراحی دقیق آن ها باعث عملکرد درست و ایمن در هنگام تزریق یا نمونه گیری می شود:

اجزا / مواد	توضیحات
سیلندر (Barrel)	بدنه استوانه ای سرنگ برای نگهداری مایعات؛ معمولاً شفاف برای مشاهده حجم
پیستون (Plunger)	قطعه متحرک داخل سیلندر؛ با فشار دادن مایع خارج و با عقب کشیدن مایع وارد می شود
محفظه اتصال سوزن (Hub/Tip)	محل اتصال سوزن به سرنگ؛ به دو نوع لوئرلاک و لوئراسلپ تقسیم می شود
سوزن (Needle)	لوله فلزی باریک و تیز از جنس استیل ضدزنگ؛ در طول و قطرهای مختلف (Gauge) ساخته می شود
درپوش محافظ (Cap)	پوشش محافظ برای حفظ استریلیته سوزن قبل از استفاده
پلاستیک پزشکی (Polypropylene/Polyethylene)	متریال اصلی سرنگ های یکبار مصرف؛ سبک، شفاف و مقاوم
شیشه بوروسیلیکات	متریال سرنگ‌های قدیمی یا داروهای حساس؛ قابل استریل و چندبار مصرف
استیل ضدزنگ (Stainless Steel)	برای تولید سوزن ها و بخش های ظریف جهت افزایش مقاومت
لاستیک پزشکی (Rubber)	در نوک پیستون برای حرکت روان و جلوگیری از نشت مایعات استفاده می شود

 

اجزای اصلی سرنگ

1. سیلندر (Barrel)

• بدنهی استوانه ای شکل سرنگ است که مایع در آن نگهداری می شود.
• معمولاً شفاف ساخته می شود تا حجم مایع به راحتی دیده و اندازه‌گیری شود.

2. پیستون (Plunger)
   • قطعه ای متحرک که در داخل سیلندر حرکت می کند.
   • با فشار دادن پیستون، مایع به بیرون رانده می شود و با عقب کشیدن آن، مایع وارد سرنگ می شود.
3. محفظه اتصال سوزن (Hub/Tip)
   • بخش جلویی سرنگ که سوزن یا کانولا به آن متصل می شود.
   • بسته به نوع طراحی می تواند لوئرلاک (Luer Lock) یا لوئراسلپ (Luer Slip) باشد.
4. سوزن (Needle)
   • یک لوله فلزی بسیار باریک و تیز است که امکان ورود دارو به بدن یا استخراج مایعات را فراهم می کند.
   • سوزن ها در طول ها و قطرهای مختلف (Gauge) تولید می شوند.
5. درپوش محافظ (Cap)
   • برای حفظ استریلیته سوزن استفاده می ‌شود و قبل از تزریق برداشته می شود.

مواد سازنده سرنگ

• پلاستیک پزشکی : (Polypropylene / Polyethylene)امروزه بیشتر سرنگ ها از پلاستیک های ایمن پزشکی ساخته می‌شوند. این مواد شفاف، مقاوم و سبک هستند و برای سرنگ‌های یک‌بار مصرف به‌کار می‌روند.
• شیشه بوروسیلیکات :(Borosilicate Glass) در سرنگ های قدیمی یا سرنگ های مخصوص داروهای حساس به واکنش پلاستیک، از شیشه استفاده می شود. این نوع سرنگ ها معمولاً قابل استریل و چندبار مصرف هستند.
• فلز (Stainless Steel): برای ساخت سوزن و بخش های بسیار ظریف مورد استفاده قرار می گیرد تا مقاومت بالا و استریلیته حفظ شود.
• لاستیک پزشکی (Rubber): در نوک پیستون به‌کار می‌رود تا حرکت روان در سیلندر ایجاد شود و از نشت مایع جلوگیری کند.

انواع سرنگ ها

سرنگ‌ها بسته به کاربرد، طراحی، حجم و نوع اتصال به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. شناخت این دسته‌بندی ها کمک می کند تا در شرایط مختلف بهترین انتخاب انجام شود.

1.      سرنگ یکبار مصرف

سرنگ‌های یکبار مصرف امروزه پرکاربردترین نوع سرنگ هستند که از پلاستیک استریل تولید می شوند و پس از هر بار استفاده دفع می گردند. این نوع سرنگ به دلیل کاهش خطر انتقال بیماری های عفونی و قیمت مناسب، در بیمارستان ها، کلینیک ها و حتی استفاده خانگی بسیار رایج است. شفافیت سیلندر این سرنگ ها کمک می کند میزان دقیق دارو به وضوح دیده شود.

2.      سرنگ چند بار مصرف (شیشه ای)

سرنگ های شیشه ای یا چندبار مصرف در گذشته بسیار متداول بودند و بعد از هر بار مصرف با روش های استریل مانند اتوکلاو ضدعفونی می شدند. این سرنگ ها معمولاً از شیشه مقاوم ساخته می شوند و دوام بالایی دارند اما به دلیل هزینه استریل، خطر آلودگی و ظهور مدل های پلاستیکی ارزان تر، امروزه کاربرد محدودی دارند و بیشتر در شرایط خاص یا برای داروهای حساس استفاده می شوند.

3.      سرنگ انسولین

سرنگ انسولین یکی از پرکاربردترین سرنگ های تخصصی برای بیماران دیابتی است. این سرنگ ها معمولاً در حجم های کوچک (۰.۳، ۰.۵ و ۱ سی‌سی) تولید می شوند و دارای سرسوزن بسیار نازک هستند تا تزریق انسولین با درد کمتر و دقت بالاتر انجام شود. برخی مدل های این سرنگ با سوزن ثابت عرضه می شوند تا ریسک آلودگی یا خطا کاهش یابد.

4.      سرنگ سرسوزن دار (Pre-attached Needle)

این نوع سرنگ ها به گونه ای طراحی شده اند که سوزن به صورت دائمی روی آن نصب شده و امکان جدا شدن وجود ندارد. چنین طراحی ای علاوه بر افزایش ایمنی و جلوگیری از آلودگی، سرعت عمل در استفاده را هم بالا می برد. سرنگ های سرسوزن دار معمولاً برای داروهای آماده یا تزریق هایی که نیاز به دقت و استریلیته بالا دارند به کار می روند.

5.      سرنگ‌های بدون سوزن (Needle-free Syringe)

سرنگ های بدون سوزن یکی از نوآوری های جدید در زمینه تزریق هستند که با استفاده از فشار هوا یا مکانیزم های خاص، دارو را بدون استفاده از سوزن فلزی به زیر پوست منتقل می کنند. این سرنگ ها بیشتر در واکسیناسیون گسترده، تحقیقات دارویی و محیط هایی که نیاز به کاهش درد و استرس تزریق وجود دارد، مورد استفاده قرار می گیرند.

6.      سرنگ های خاص (Special-purpose Syringes)

در کنار سرنگ های رایج، مدل هایی با طراحی ویژه نیز وجود دارند که برای مصارف خاص ساخته شده اند. از جمله این موارد می توان به سرنگ اورال اشاره کرد که برای دادن داروهای مایع خوراکی استفاده می شود و سوزن نوک تیز ندارد، یا سرنگ کاتتر که نوک پهن تری دارد و برای شست‌وشوی زخم و لوله گذاری به کار می رود. همچنین در دامپزشکی از سرنگ های بزرگ تر و مقاوم تر استفاده می شود که حجم بالاتری از دارو را منتقل می کنند.

برخی برندها مانند سرنگ سها هم در مدل لوئرلاک و هم لوئراسلپ عرضه می‌شوند و انتخاب متنوعی در اختیار کادر درمان می‌گذارند

انواع اتصال سرسوزن سرنگ

نوع اتصال سرسوزن به سرنگ، یکی از ویژگی های مهمی است که می‌ واند روی ایمنی و کارایی تزریق تأثیر مستقیم بگذارد. به طور کلی، چند نوع اتصال رایج وجود دارد:

• اتصال لوئرلاک (Luer Lock): در این نوع اتصال، سرسوزن روی نوک سرنگ پیچ می شود و قفل می گردد. همین ویژگی باعث می شود که هنگام تزریق، سوزن به هیچ وجه جدا نشود و مایع نشت نکند. سرنگ های لوئرلاک بیشتر در تزریقات حساس، داروهای گران قیمت و مواردی که ایمنی بالا اهمیت دارد، استفاده می شوند. سرنگ 5 سی سی آوا و سرنگ 3 سی سی آوا از نوع لوئرلاک هستند.
• اتصال لوئراسلپ (Luer Slip): این نوع اتصال ساده تر است و سوزن فقط به صورت فشاری روی سرنگ قرار می گیرد. استفاده از آن سریع و آسان است اما احتمال جدا شدن سوزن یا نشت مایع در مقایسه با لوئرلاک بیشتر است. سرنگ های لوئراسلپ برای تزریقات عمومی و معمولی بسیار رایج اند. سرنگ 5 سی سی سها و سرنگ 2 سی سی سها از نوع لوئراسلیپ هستند.
• سرنگ با سوزن ثابت (Fixed Needle): در این مدل، سوزن از ابتدا روی سرنگ به طور دائمی نصب شده و قابل جدا شدن نیست. این طراحی ریسک آلودگی و خطای کاربر را کاهش می دهد و بیشتر در سرنگ های انسولین یا سرنگ های آماده دارو به کار می رود.

نوع اتصال	نحوه عملکرد	مزایا	معایب	کاربردها
لوئرلاک (Luer Lock)	سوزن روی سرنگ پیچ می شود و قفل می گردد	ایمنی بالا، جلوگیری از نشت مایع، محکم و پایدار	نیاز به زمان بیشتر برای اتصال	تزریقات حساس، داروهای گران قیمت، مواردی که ایمنی مهم است
لوئراسلپ (Luer Slip)	سوزن به صورت فشاری روی سرنگ قرار می گیرد	سریع و آسان در استفاده، رایج و ارزان تر	احتمال جدا شدن یا نشت مایع بیشتر از لوئرلاک	تزریقات عمومی، استفاده روزمره در بیمارستان ها و کلینیک ها
سوزن ثابت (Fixed Needle)	سوزن از ابتدا به سرنگ متصل و جداشدنی نیست	کاهش ریسک آلودگی، ایمنی بیشتر، آماده به کار	تنوع کمتر، عدم امکان تعویض سوزن	سرنگ انسولین، داروهای آماده، تزریقات خاص

اندازه ها و ظرفیت های سرنگ

سرنگ ها در حجم ها و اندازه های متنوعی تولید می شوند تا برای کاربردهای مختلف مناسب باشند. ظرفیت سرنگ معمولاً بر اساس میلی لیتر ( mlیاcc) روی بدنه سیلندر درج می شود و پزشک یا پرستار بر اساس نوع دارو و مقدار مورد نیاز، سرنگ مناسب را انتخاب می کند.

1.      سرنگ های کوچک (0.3 تا 3 سی سی)

• بیشتر برای تزریق های دقیق و حساس استفاده می شوند.
• نمونه رایج: سرنگ انسولین یا تزریق داروهای کودکان.
• به دلیل حجم کم، دقت بالایی در تزریق ایجاد می کنند.

2.      سرنگ های متوسط (5 تا 10 سی سی)

• پرکاربردترین سایز سرنگ ها در پزشکی عمومی.
• مناسب برای تزریق داروهای وریدی یا عضلانی.
• سرنگ های 5 سی سی و 10  سی سی تقریباً در تمام مراکز درمانی یافت می شوند.

3.      سرنگ های بزرگ (20 تا 60 سی‌سی)

• بیشتر برای شست و شوی زخم، تزریق حجم بالای مایعات یا کشیدن خون در حجم زیاد استفاده می شوند.
• سرنگ 20 سی‌سی در تزریق های حجیم و سرنگ 50 یا 60 سی سی در شست و شو و تغذیه لوله ای کاربرد دارند.

قطر سوزن (Gauge)

علاوه بر حجم، ضخامت یا قطر سوزن نیز اهمیت زیادی دارد که با واحد گیج (G) اندازه گیری می شود. هرچه عدد گیج بالاتر باشد، سوزن نازک تر است. به عنوان مثال:

• 23G یا G25 : برای تزریق های زیرجلدی یا انسولین.
• 21G یا G25: برای تزریق های عضلانی.
• 18G یا کمتر: برای خون گیری یا انتقال مایعات با حجم بالا.

در بازار ایران برندهایی مثل سرنگ آوا با حجم های ۵ و ۱۰ سی‌سی بسیار پرکاربرد هستند و در بیشتر مراکز درمانی استفاده می‌شوند.

حجم سرنگ (ml/cc)	کاربرد رایج	نوع تزریق / استفاده
0.3  – 1سی سی	تزریق انسولین، داروهای دقیق	زیرجلدی (Subcutaneous)
2 – 3  سی سی	داروهای اطفال، تزریق های کم‌حجم	زیرجلدی یا عضلانی سبک
5  سی سی	پرکاربرد در پزشکی عمومی	تزریق وریدی یا عضلانی
10  سی سی	تزریق داروهای وریدی یا مایعات بیشتر	وریدی / عضلانی
20  سی سی	تزریق های حجیم، شست‌وشو	وریدی / شست و شوی زخم
50 – 60  سی سی	تغذیه لوله ای، شست و شوی زخم یا انتقال مایعات زیاد	کاربرد تخصصی / آزمایشگاهی

کاربردهای پزشکی و غیرپزشکی سرنگ

1.      کاربردهای پزشکی

• تزریق دارو: اصلی ترین نقش سرنگ در پزشکی، انتقال دارو به بدن از طریق روش های مختلف مثل عضلانی (IM)، وریدی (IV) یا زیرجلدی (SC) است.
• نمونه‌گیری خون: سرنگ ها برای گرفتن نمونه های خونی یا مایعات بدن استفاده می شوند.
• تزریق واکسن: واکسیناسیون در تمام دنیا بدون سرنگ امکان پذیر نیست.
• بی حسی موضعی و دندانپزشکی: دندانپزشکان از سرنگ های خاص برای تزریق داروهای بی حسی استفاده می کنند.
• تزریق انسولین در بیماران دیابتی: با سرنگ های کوچک و سوزن های بسیار ظریف انجام می شود.
• استفاده در جراحی های متنوع: سرنگ ها معمولاً همراه با ابزارهایی مثل تیغ جراحی و سایر وسایل مصرفی پزشکی، جزو تجهیزات پایه هر اتاق عمل محسوب می شوند.

2.      کاربردهای آزمایشگاهی

• انتقال مایعات دقیق: در آزمایشگاه ها سرنگ برای جا به جایی محلول ها یا نمونه ها استفاده می شود.
• تزریق به حیوانات آزمایشگاهی: در تحقیقات پزشکی و دارویی به‌کار می رود.
• کالیبراسیون و آزمایش دستگاه ها: گاهی برای تنظیم یا تست تجهیزات استفاده می شود.

3.      کاربردهای دامپزشکی

• تزریق دارو به حیوانات: با سرنگ های بزرگ تر و مقاوم تر انجام می شود.
• تزریق واکسن دامی: برای پیشگیری از بیماری های حیوانات اهلی و دام.

4.      کاربردهای غیرپزشکی و صنعتی

• کاربردهای خانگی: مثل پر کردن جوهر پرینتر، کارهای هنری (تزریق رنگ یا رزین)، یا حتی کارهای آشپزی (تزریق طعم دهنده به گوشت).
• کاربردهای صنعتی: در صنایع مختلف برای تزریق روان کننده ها، چسب ها یا مواد شیمیایی در مقیاس کوچک از سرنگ استفاده می شود.
• کاربرد در زیبایی و مراقبت پوست: سرنگ ها در تزریق ژل و فیلر، بوتاکس و درمان های زیبایی نقشی کلیدی دارند.

نحوه استفاده صحیح سرنگ

استفاده درست از سرنگ نه تنها به دقت تزریق کمک می کند، بلکه نقش مهمی در جلوگیری از آلودگی و انتقال بیماری ها دارد. مراحل کلی استفاده صحیح از سرنگ به شرح زیر است:

1. آماده سازی: قبل از هر تزریق، مهم‌ترین کار رعایت بهداشت فردی است. فرد باید دست های خود را با آب و صابون یا محلول های ضدعفونی کننده به طور کامل شست و شو دهد. همچنین باید مطمئن شود که بسته بندی سرنگ و سوزن سالم است و هیچگونه پارگی یا آلودگی روی آن وجود ندارد. آماده سازی درست مانع انتقال آلودگی و بیماری می شود.
2. پر کردن سرنگ: برای پر کردن سرنگ، ابتدا درپوش محافظ سوزن برداشته می‌شود. سپس سوزن داخل ویال یا آمپول دارو قرار می گیرد. با کشیدن آرام پیستون، مایع وارد سیلندر سرنگ می شود. در این مرحله باید به وجود حباب های هوا دقت کرد؛ چون وجود هوا می تواند دقت دوز دارو را کاهش دهد یا هنگام تزریق مشکل ایجاد کند. معمولاً با ضربه آرام به سیلندر و فشار دادن کمی پیستون، حباب ها خارج می شوند.
3. تزریق: پیش از تزریق، محل انتخاب شده روی بدن (عضلانی، زیرجلدی یا وریدی) با پنبه آغشته به الکل تمیز می شود. سپس سوزن با زاویه مناسب وارد بدن می گردد:

• تزریق زیرجلدی (Subcutaneous): معمولاً با زاویه ۴۵ درجه و برای داروهایی مثل انسولین.
• تزریق عضلانی (Intramuscular): معمولاً با زاویه ۹۰ درجه در بازو یا ران.
• تزریق وریدی (Intravenous): با زاویه کم (حدود ۲۰–۳۰ درجه) مستقیماً به داخل رگ.

دارو باید به آرامی تزریق شود تا بیمار درد کمتری احساس کند و دارو بهتر جذب شود. در هنگام تزریق بهتر است کادر درمان از تجهیزات حفاظتی مانند دستکش لاتکس یا دستکش نیتریل استفاده کنند تا خطر آلودگی کاهش یابد

4. پایان کار: بعد از اتمام تزریق، سوزن به آرامی بیرون آورده می شود و محل تزریق با پنبه یا گاز استریل فشار داده می شود تا خونریزی یا کبودی کاهش پیدا کند. سپس سرنگ و سوزن استفاده شده باید بلافاصله در یک ظرف ایمن مخصوص دفع زباله های پزشکی (Safety Box) قرار گیرند. استفاده مجدد از سرنگ به شدت خطرناک است و می تواند باعث انتقال بیماری های عفونی مانند هپاتیت و HIV شود.

شرایط نگهداری سرنگ

• نگهداری در دمای ۱۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد
• دور از نور مستقیم خورشید
• در محیط خشک و بدون رطوبت اضافی
• داخل بسته بندی اصلی تا زمان مصرف
• دور از مواد شیمیایی و آلودگی محیطی
• رعایت اولویت مصرف بر اساس تاریخ تولید و انقضا (FIFO)

جمع‌ بندی

سرنگ یکی از اساسی ترین ابزارهای پزشکی است که از گذشته تا امروز نقش حیاتی در تزریق دارو، نمونه گیری خون و مراقبت های درمانی ایفا کرده است. این وسیله ساده در ظاهر، پشتوانه ای از طراحی دقیق، استانداردهای بهداشتی و فناوری های نوین دارد که انتخاب درست آن را به موضوعی مهم برای پزشکان، پرستاران و حتی بیماران تبدیل می کند.

شناخت اجزای سرنگ، انواع مختلف آن، ظرفیت ها و نوع اتصال سرسوزن کمک می کند تا در هر شرایطی مناسب ترین گزینه انتخاب شود. همچنین رعایت اصول بهداشتی در استفاده، نگهداری و دفع ایمن سرنگ، نقشی کلیدی در پیشگیری از انتقال بیماری‌ها و افزایش ایمنی فردی و اجتماعی دارد.

در نهایت می توان گفت سرنگ نه تنها ابزاری پزشکی، بلکه پلی میان علم، سلامت و زندگی روزمره است؛ ابزاری کوچک که بدون آن نظام درمانی مدرن قابل تصور نیست.